بررسی سواد رسانه ­ای در تعامل با شبکه­ های اجتماعی مجازی؛

 مطالعه دانشجویان دانشگاه های تهران

حنانه سادات صفوی/ دانشجوی دکترای جامعه شناسی فرهنگی

فاطمه فلاح مین باشی/ کارشناس ارشد علوم اجتماعی

محمد آقاسی/ کارشناس ارشد علوم اجتماعی

چکیده:

برخلاف آنچه به ظاهر تصور می­شود، سواد رسانه‌ای ارتباط مستقیم با قشر خاصی ندارد و می‌تواند همه افراد جامعه را در تمامی سطوح دربرگیرد. هوگارت(1390) می­گوید وقتی می­توان عموم مردم کشوری را، بی­سواد یا کم­سواد دانست که از سواد رسانه­ای آنان ارزیابی داشته باشیم. نباید از نظر دور داشت که در دنیای امروز کشورهایی مثل کانادا و ژاپن که سرآمد سواد رسانه­ای هستند آن را به عنوان مفاد درسی مدارس خود قرار داده‌اند. در حقیقت برای داشتن چنین قابلیتی، مهارت‌های لازم برای برقراری ارتباطی دوسویه مبتنی بر خرد را باید با رسانه آموخت و در عین حال نگاهی تحلیلی و نقادانه به پیام‌های رسانه‌ای مکتوب، دیداری و شنیداری داشت. با توجه به گستردگی ارتباطات و تنوع رسانه­ها به نظر می­رسد سواد رسانه­ای در کشور ما و حتی در میان دانشجویان کشور عمومیت نیافته است. در حالی که انتظار می­رفت به واسطه گستردگی و تنوع فضاهای رسانه­ای و تمایل جوانان و دانشجویان به استفاده از آن، پیشتاز باشند. این مقاله تلاش دارد سواد رسانه­ای دانشجویان را در تعامل با شبکه­های اجتماعی مجازی ارزیابی نماید. اطلاعات به کار رفته در این مطالعه از نتایج نظرسنجی انجام شده در دانشگاه­های دولتی شهر تهران که با 402 نمونه در خرداد 1393 انجام شده، استخراج شده است. در این پژوهش میزان و چگونگی استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی چون «فیس بوک»، «وایبر»، «تانگو»  و غیره بررسی شده است که می تواند در زمینه مطرح شده رهنمون باشد.

واژگان کلیدی: سوادرسانه ای، شبکه­های اجتماعی مجازی، ارتباط تعاملی، فضای مجازی

مقدمه و بیان مساله:

رسانه­ها بخش جدایی ناپذیر زندگی­های امروزی هستند. با پیشرفت روز افزون تکنولوژی و وسایل ارتباطی نوین، ارتباطات و تعاملات انسان امروزی شکل گسترده و ویژه­ای به خود گرفته است. رشد تکنولوژی­های نوین ارتباطی و گسترش رسانه­ها، سبب از بین رفتن فاصله مکانی و سرعت بی­سابقه انسان‌ها برای مراوده با یکدیگر شده است. در سال ۱۹۹۳ حدود ۵۰ وب‌سایت در جهان وجود داشت تا انتهای دهه نود این رقم پا را حتی از ۵ میلیون وب‌سایت هم فراتر نهاد. بر اساس آمارهای موجود در سال ۲۰۱۰ چین به تنهایی نزدیک به ۴۰۰ میلیون کاربر داشت. در حالی‌که در سال ۱۹۸۰ تماس‌های تلفنی روی سیم‌های مسی در هر ثانیه می‌توانستند تنها یک صفحه اطلاعات را منتقل کنند، امروزه یک رشته‌ باریک فیبر نوری می‌تواند نود هزار جلد کتاب را در یک ثانیه انتقال دهد. در سال ۱۹۸۰ یک گیگا بایت حافظه فضایی به اندازه‌ یک اتاق را اشغال می‌کرد، اما امروز ۲۰۰ گیگا بایت حافظه در جیب پیراهن شما جای می‌گیرد. در واقع مقدار اطلاعات دیجیتال هر پنج سال ده برابر می‌شود.

با پیدایش رسانه­های نوین و ارتباطات گسترده و تأثیرپذیري همه ابعاد زندگی بشر از این دگرگونی تکنولوژیک، جهان وارد دوره جدیدي شده است که قلمرو زندگی خصوصی انسانها را به شدت تحت تأثیر قرار داده است. در این میان رسانه­های اینترنتی جایگاه ویژه­ای به خصوص در میان جوانان پیدا کرده است که براساس  تغییر و تحولات جدید پدید آمده، نقش و جایگاه رسانه­ها نیز تغییر جدی کرده است. به عنوان نمونه آمارها حاکی از آن است که فیس بوك حدود950 میلیون عضو دارد و موتورهای جستجوگر یاهو و گوگل در روز میلیاردها جستجو را انجام می­دهند، ویکی پدیا هم 234 زبان مختلف دارد که هر ماه حدود 400 میلیون نفر کاربر دارد. (ناصر فکوهی، 1390 :1) به همین دلایل ما به شناخت دنیای ارتباطات و ابزارهای ارتباطی نیاز مبرم داریم.

به تعبیری ما در دنیایی هستیم که از آن به جامعه اطلاعاتی تعبیر می­گردد. مفهوم جامعه اطلاعاتي در واقع ابداع ژاپني­ها بوده، كه در سال ١٩٧٨ توسط سايمن نورا و آلن مينك ارائه گرديد. مانوئل كاستلز و جان ون دايك، براي اينكه به مفهوم جامعه اطلاعاتي بار جامعه­شناختي بيشتري بدهند، آن را جامعه شبكه­اي ناميده­اند. (استركي، ١٣٩١: ٤٤) پيدايش مفاهيم و پديده­هايي چون قدرت سايبري[1]، سايبورگ[2]، سايبردموكراسي[3]، كافه سايبر[4]، روابط سايبري[5] و شبكه­هاي اجتماعي مجازي، از پيام­هاي ايفاي نقش فناوري اطلاعات در شكل­گيري فضاي كنشگري نوين و تعامل انسان-رايانه و انسان- است.(منبع پیشین: ٤٥) 

در میان رسانه­هاي جدید مخاطبان صرفاً مصرف­کننده نیستند بلکه به عنوان کنشگری فعال نقش تولید اطلاعات را نیز ایفا می­نمایند و تعاملی دو سویه میان رسانه به ویژه رسانه­های اینترنتی و مخاطبان برقرار است. این در حالی است که رسانه­های ارتباطی امروز در عین تنوع و گستردگی اطلاعاتی اگر درست كارگرفته نشوند می­توانند اثرات مخرب و قابل توجهی برجا بگذارند. بنابراین در این برهه انقلاب اطلاعاتی و ارتباطی، ضرورت سواد رسانه­­ای بیش از پیش احساس می­شود.

یکی از موثرترین راه­ها برای فهم تغییرات مبتنی بر استفاده از شبکه­های مجازی جدید و یا کاهش آسیب­های اجتماعی نوپدید ناشی از فضای مجازی و رسانه­های جدید، تلاش برای افزایش سواد رسانه­اي است تا با هدف آگاهی بخشی و کاهش تاثیرات منفی رسانه­ها بر روي اقشار گوناگون جامعه به ویژه دانشجویان به عنوان قشر نخبه و فرهیخته جامعه به ایفای نقش بپردازد. در واقع سواد رسانه­اي مهارتی ضروري است که کمک می­کند تا با حفظ استقلال، دوری از انفعال، بهر­­ه­مندي از تفكري منتقدانه و افزايش مهارت­ها و توانايي­ها پیام­هاي رسانه­اي را پردازش کنند. سواد رسانه­ای به عنوان يكي از مهم­ترين پديده­هاي عصر اطلاعات ظهور و ضرورت پیدا مي­كند تا به مخاطب كمك كند سطح اطلاعات و آگاهي­هاي خود را بالا برده تا به راحتی تحت تاثیر ارزش­ها و دیدگاه­های خاص اطلاعاتی رسانه­ای قرار نگیرد و از سر عادت و فقط براي سرگرمي و گذران وقت از رسانه­ها استفاده نكند بلكه با بينش و دانش لازم به توليد و تفسير پيام­ها بپردازد. همر نیز معتقد است «رسانه­ها، روابط اجتماعی را تولید و بازتولید می­کنند؛ بنابراین شناخت رسانه­ها و داشتن سواد رسانه­ای به مخاطبان کمک می­کند تا محیط پیرامون خود را رمزگشایی کنند» (بصیریان جهرمی و همکاران، 1389: 34).

در این مقاله سعی بر آن است میزان و چگونگی استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی چون «فیس بوک»، «وایبر»، «تانگو» و غیره بررسی شود و به بررسی از وضعیت سواد رسانه­اي دانشجویان بپردازیم. لذا سؤال اصلی مقاله این خواهد بود که متناسب با نحوه و میزان استفاده دانشجویان از شبکه های اجتماعی مجازی که در فضای اینترنت فعال هستند، وضعیت سواد رسانه اي دانشجویان چگونه است؟

پیشینه و زمینه های مطالعاتی سواد رسانه ای:

سواد رسانه­ای اگر چه مفهومی نوظهور در دنیای علوم اجتماعی و علوم ارتباطات جهانی و نوپدید در فضای دانشگاهی ایرانی است، اما سهم پژوهش­های داخلی و به ویژه خارجی قابل توجهی را از آن خود نموده است. علاوه بر نظریه­پردازی در این زمینه، تحقیقات متعدد خارجی نیز به سرانجام رسیده است که تنها به برخی از آنان اشاره می­گردد. کالور و جاکوبسون (Culver & Jacobson, 2012) پژوهشی تحت عنوان «سواد رسانه­ای و استفاده از آن به عنوان یک روش تشویق انتخاب شهروندی» انجام دادند. یافته­ها نشان داد فناوری­ها هدف نهایی نیستند. با این وجود، استفاده از فناوری­های جدید بین همه افراد جامعه آموزش داده شود و استفاده موثر از این رسانه­ها نیازمند داشتن سواد رسانه­ای و سواد اطلاعاتی است.

همچنین درکنفرانس تکنولوژی­های آموزشی، درآمریکا، فرانك بیکر[6] گزارش داد که، امروزه جوانان شیفته رسانه­هایشان هستند، به این معنا که دائماً با آنها هستند ( Frank Baker,2010:1). یافته­های پریماک و دیگران(Primack, te la., 2009) در رابطه با تاثیرپذیری نوجوانان از آموزش رسانه­ای ضدسیگار نشان داد برنامه­های سواد رسانه­ای تاثیر مثبتی بر آگاهی دانش آموزان نوجوان در مصرف سیگار داشته است.

پرستو ایرانپور(1389) در تحقیق خود سواد رسانه­اي دانشجویان دانشکده فنی- مهندسی و علوم اجتماعی دانشگاه تهران را مقایسه کرده است نتایج به دست آمده نشان داد : بین دانشجویان رشته فنی مهندسی و علوم اجتماعی از نظر دسترسی و استفاده از رسانه­ها و تولید و پردازش اطلاعات، تفاوت معنی­داري مشاهده می­شود. در حالی­که در زمینه نحوه انتخاب برنامه­ها و نگرش دانشجویان نسبت به رسانه­ ها و داشتن تفکر انتقادي به رسانه تفاوت معنی­داري مشاهده نشد. براساس نتایج تحقیق با عنوان میزان سوادرسانه ای و نقش آن در استفاده از رسانه­های تعاملی، آمده است که دانشجویان تحصیلات تکمیلی از لحاظ سطح سواد رسانه­ای در حد متوسط هستند(پرستو ایرانپور، 1389: 124). پژوهشی دیگر در همین حوزه نشان می­دهد دانشجویان رشته­های علوم پایه و فنی سواد رسانه­ای بالاتری نسبت به دانشجویان رشته­های علوم انسانی دارند. (زهره شاهرخ اسکویی،1385: 131)

تقی زاده(1390) پژوهشی با عنوان «مطالعه عوامل بر موثر بر رژیم مصرف رسانه­ای دانش آموزان دبیرستانی شهر کرمان» انجام داد. نتایج  نشان داد میزان دسترسی و استفاده دانش­آموزان پسر به رسانه­ها از دانش­آموزان دختر بالاتراست. همچنین، بین میزان دسترسی و استفاده از رسانه­ها و پایگاه اقتصادی- اجتماعی با میزان استفاده از رسانه­های تعاملی رابطه معنادار،  برقرار است.

در پژوهش سلطانی(1387) با عنوان تحلیل وضعیت سواد اینترنتی دانش آموزان سال سوم دبیرستان شهر تهران در مقایسه با مربیان و والدین آنها، مشخص شد در توانایی استفاده از اینترنت میان دانش آموزان، مربیان و والدین آنها تفاوت معناداری وجود دارد. از دیگر نتایج این پژوهش این است که  میزان استفاده دانش آموزان از اینترنت، بیشتر از مربیان و والدین آنهاست.(محمدسلطانی، 1387: 1)

اهداف پژوهش:

بدون تردید یکی از مراحل اصلی هر پژوهش و پیمایش برخورداری از اهداف کلی و جزیی است. لذا در این تحقیق علاوه بر آنکه به طور کلی تعامل دانشجویان دانشگاه­های تهران با شبکه­های اجتماعی جدید مجازی را بررسی خواهیم نمود بر آنیم که:

1.      وضعیت سواد رسانه­ای دانشجویان در تعامل با شبکه­های اجتماعی مجازی بررسی نماییم.

2.      میزان تاثیر و اثربخشی استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی توسط دانشجویان را بررسی نموده و از سطح شناخت آنها آگاهی به دست آوریم.

3.      رابطه میزان استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی (استفاده از رسانه) و میزان سواد رسانه­اي دانشجویان مورد مداقه قرار دهیم.

4.      رابطه برخی ویژگی­هاي زمینه­اي دانشجویان مانند جنس، سن، مقطع تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل با میزان سواد رسانه­اي دانشجویان بررسی و تحلیل نماییم.

5.      رابطه برخی ویژگی­هاي زمینه­اي دانشجویان مانند جنس، سن، مقطع تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل با ارزیابی تاثیر و اثربخشی استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی مورد تحلیل قرار دهیم.

6.       رابطه برخی ویژگی­هاي زمینه­اي دانشجویان مانند جنس، سن، مقطع تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل با میزان استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی(استفاده از رسانه) را بررسی نماییم.

ملاحظات نظری:

بر اساس نظر الیزابت ثومن[7] سواد رسانه ای یك واژه کلی است که سه مرحله پیوستاری را شامل می شود که منجر به توانمند سازی سواد رسانه­ای می­گردد (Thoman,1995:2).

مرحله اول؛ اهمیت برنامه­ریزی شخصی در نحوه و میزان استفاده از رسانه­ها (رژیم مصرف رسانه­ای( است. به این معنا که مخاطب توجه بیشتری به انتخاب استفاده از انواع مختلف برنامه­ها دارد.

مرحله دوم؛ این مرحله شامل یادگیری مهارت­های ویژه استفاده، نگاه انتقادی، یادگیری با هدف تحلیل و پرسیدن این سوال که این قالب چگونه ساخته شده است، و چه چیزهایی ممکن است حذف شده باشند. مهارت­های استفاده انتقادی، بهترین کاوش علمی برای فعالیت­های گروهی یا کلاسی در آموزش سواد رسانه­ای در خصوص آفرینش پیام­های رسانه­ای هستند.

مرحله سوم؛ در این مرحله، مخاطب به جنبه­های نامحسوس­تر رسانه­ای توجه می­کند و مخاطب به پرسش­ها و موضوع­های عمیقی مانند چه کسی پیام­های رسانه­ای را می­سازد ؟ چه هدفی با فرستادن پیام دنبال می­شود ؟ چه کسی از ارسال پیام سود می­برد و چه کسی ضرر می­کند ؟ و ... می پردازد. آنچه در این لایه اهمیت دارد، شناخت حقایق و جنبه­هایی از پیام است که حذف شده است . به عبارت دیگر،  فهم متن از سوی مخاطب، در گرو شناسایی ابعاد جا افتاده پیام است (kovach, B. & Rosenstiel, T,2002:35) .

این بعد از سواد رسانه­ای به اندازه­ای اهمیت دارد که هابز از آن با عنوان «فهم سطح بالاتر» یاد می­کند. از نظر هابز این جنبه از سواد رسانه­ای، توان پیش بینی کننده قوی ای برای شناسایی نیازها و انتظارات مخاطبان فراهم می­آورد. (Hobbs ,Renee& Richard Frost,2003:341)

در نتیجه با برخورداری از سواد رسانه) از انتخاب ساده رسانه­ای تا نقد متن (و رسیدن به مرحله بالاتر آن ) فهم و تفسیر زمینه­های متن ( این امکان برای مخاطب فراهم می شود که در برابر هجوم سرسام­آور القای پیام­های رسانه­ای، هویت خود را حفظ کند. بر این اساس، سواد رسانه­ای نظامی تفسیری و ترجیحی، متاثر از داوری­های ذهنی و اخلاقی است که مواجهه فرد را با پیام­های رسانه­ای) چه در دسترس و چه جستجوگرانه) شکل می­دهد و موجب می­شود مخاطبان، در استفاده و انتخاب پیام­ها مسئولیت بیشتری احساس کنند. (Sonia Livingstone & Nancy Thumim,2003:6)

نظریه گلوله جادویی[8]

   نظریه گلوله نامی است که پژوهشگران به یکی از اولین مفاهیم اثرهای ارتباط جمعی داده اند. این دیدگاه خام و ساده­گرا که نظریه سوزن تزریقی یا نظریه کمربند انتقال نیز خوانده می­شود، پیش بینی می­کند که پیام های ارتباط جمعی بر همه مخاطبان که در معرض آن ها قرار می گیرند اثرهای قوی و کم و بیش یکسان دارند. «این دیدگاه در سال های پیش از جنگ جهانی دوم رایج بوده اگرچه پژوهشگران ارتباط جمعی نظریه گلوله جادویی را کنار گذاشته اند ولی امری است که هنوز بسیاری از افراد آن را باور دارند.» (سورین و همکار،1381: 387-386) بر اساس این نظریه رسانه­های جمعی با تولید پیام­های خود تا حدی به آموزش سواد رسانه ای  با توجه به ساختار حاکم بر رسانه جمعی می­پردازند.

نظریه استفاده و خشنودي[9]

رویکرد استفاده و خشنودي نخستین بار در مقاله­اي از الیهو کاتز (1959) توصیف شد. این رویکرد متضمن تغییر کانون توجه از مقاصد ارتباط­گر به مقاصد دریافت­کننده است و می­کوشد معلوم نماید ارتباط جمعی چه کارکردهایی براي افراد مخاطب عرضه می­کند(سورین،420:1384)

در واقع این رویکرد درصدد پاسخگویی به این پرسش است که چرا مردم از رسانه­ها استفاده می­کنند و آنها را براي چه منظوري به کار می­برند؟ این رویکرد، معتقد است که مخاطب فعال است و از این رو در برابر نظریه­هایی مطرح می­شود که معتقد به منفعل بودن مخاطب در برابر رسانه­ها هستند.

این نظریه علت اصلی استفاده از رسانه­اي خاص را با دلایل کارکردي توضیح می­دهد و براي مخاطبان نیازهاي متصور می شود که افراد براي رفع آن به سمت رسانه­ها روي می­آورند. حال اگر چنانچه رسانه مورد نظر بتواند نیاز فرد را به خوبی رفع کند و بین محتوي رسانه اي و نیاز فرد همخوانی وجود داشته باشد، فرد ارضاء و خشنود می­شود و در غیر این صورت نیاز وي ارضاء نشده باقی می­ماند و وي از رسانه مورد نظر رویگردان می­شود (هرمز، 1379 :148 و سورین،1381) هدف اساسی این رویکرد، تحقیق در چگونگی انتخاب، دریافت و شیوه عکس­العمل مخاطبان رسانه­ها است و فرضیه کلیدي این رویکرد آن است که مخاطب، انتخابی را که از میان رسانه­ها و  محتواهاي مختلف به عمل می­آورد، آگاهانه و براساس انگیزه است(هرمز، 1379 :148)

نظریه کاشت[10]

   گربنر معتقد است رسانه­ها یک تصویر کاذب معین از حقیقت و جریان بخش آن ارائه میدهند، تا آنجا که کاربر رسانه، از تفسیر محتواي رسانه دست برمی­دارد و پیش از آن که حقیقت عینی پیرامون خود را ببیند تمایل می­یابد حقیقت بودن تصاویر رسانه ها را باور کند(نصیري، 49:1379) می­توان تصریح کرد که نظریه کاشت یا پرورش جرج گربنر، بر کنش متقابل میان رسانه و مخاطبانی که از آن رسانه استفاده می­کنند و نیز بر چگونگی تأثیرگذاري رسانه­ها بر مخاطبان تأکید دارد. فرض اساسی این نظریه این است که بین میزان مواجهه و استفاده از رسانه و واقعیت پنداري در محتوا و برنامه­هاي آن رسانه ارتباط مستقیم وجود دارد(اعزازي، 42:1379)

اکنون داعیه نظریه این است که استفاده از رسانه­ها با متغیرهاي دیگر در تعامل قرار میگیرد؛ به شیوهاي که مواجهه با رسانه­اي خاص، بر برخی از افراد اثر قوي خواهد داشت و بر برخی از گروه­ها تأثیري نخواهد گذاشت(عباسی قادي و خلیلی کاشانی، 1390)

مفهوم شبكه اجتماعي[11] اولين بار در حوزه مطالعات انسان شناسي توسط رادكليف براون، معرفي شد. نظريه شبكه[12]  براي تحليل پديده هاي اجتماعي، در دو سطح قابليت و كاربرد دارد. يكي در سطح گروه هاي خرد، كه بر اساس آن، روابط تعاملي ميان اجزا مختلف اين گروه ها مورد بررسي قرار مي گيرد. مطالعات سوسيومتريك، مطالعه گروه­ها و سازمان­ها و نهادها، در اين رده قرار مي گيرند. 

نظريه شبكه مطالعات صفات اجتماعي كنشگران را، به مطالعات صفات شخصي آنان ترجيح مي دهد. تحليل­گران شبكه با اين مفهوم ساده ولي كارآمد آغاز مي­كنند كه كار اصلي جامعه شناسي تحليل الگوي پيوندهايي است كه اعضاي جامعه را به هم پيوند مي دهند. با توجه به موضوع و اهداف پژوهش نظریه کاشت یا پرورش به عنوان چارچوب نظری انتخاب شد و براساس آن تاثیر سواد رسانه­ای در تعامل با شبکه­های مجازی مورد بررسی و کنکاش قرار گرفت.

روش شناسی پژوهش:

روش پژوهش، پیمایشی تحلیلی و از نوع مطالعه کاربردی است. ابزار گردآوری اطلاعات پرسشنامه محقق ساخته است. جامعه آماری شامل دانشجویان ­دانشگاه­های دولتی شهر تهران بوده که حجم نمونه با استفاده از فرمول کوکران و در نظر گرفتن ریزش­های احتمالی 402 نفر به دست آمد. روش نمونه­گیری، تصادفی طبقه­ای متناسب بوده که هر دانشگاه به عنوان یک طبقه در نظر گرفته شده و متناسب با دانشجویان آن دانشگاه، تعداد نمونه به دست آمد. گردآوری اطلاعات مراجعه حضوری به دانشگاه­های دولتی در خرداد ماه 93 بوده است. جهت تجزیه و تحلیل یافته ها از آمار توصیفی (فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار) و آمار استنباطی,Tukey, T.test) (ANOVA استفاده شد. نرم افزار مورد استفاده SPSS 22   بوده است. مشخصات جمعیت شناختی نیز در جدول زیر قابل مشاهده است.

جدول شماره 1. مشخصات جمعیت­شناختی پاسخگویان

یافته­های پژوهش:

در این مطالعه با توجه به موضوع و هدف اصلی مطالعه، به بررسی سه شاخص اصلی؛ میزان استفاده، سواد رسانه و تاثیر استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی پرداخته شد و رابطه هریک با ویژگی­های فردی مورد اهمیت و تاثیرگذار مورد مطالعه و بررسی قرار داده شد

جدول شماره 2 : توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب میزان استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی

  یافته­ها نشان داد 48.5 درصد از پاسخگویان بین 3 تا 6 ساعت از وقتشان در روز را در این شبکه­ها می گذرانند. 43 درصد نیز اظهار داشته­اند که کمتر از 3 ساعت در روز وقتشان را با حضور در شبکه­های مجازی می­گذرانند. همچنین 8.5 درصد ساعات حضور در این شبکه­ها را بیشتر از 6 ساعت عنوان کرده­اند.

جدول شماره 3: توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب میزان سواد رسانه­ای

یافته­های بیانگر آن است سواد رسانه­ای اکثریت پاسخگویان (64.4 درصد) در حد متوسط می­باشد، 20.6 در حد پایین و 8.7 درصد سواد رسانه­­ای بالایی در تعامل با شبکه­های مجازی داشته­اند. همچنین میانگین میزان سواد رسانه­اي پاسخگویان برابر با 5/34 می­باشد که نشان می­دهد سواد رسانه­اي اکثر پاسخگویان در حد متوسط می­باشد.

جدول شماره 4 : توزیع فراوانی پاسخگویان برحسب میزان تاثیرگذاری

بررسی ارزیابی تاثیرگذاری استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی نشان می­دهد 44.5 درصد از پاسخگویان میزان تاثیرگذاری حضور در این شبکه­ها را بر سایر فعالیت­های زندگی زیاد دانسته­اند. 39.8 درصد  در حد متوسط و 15 درصد نیز اظهار داشته­اند که تاثیر حضور در این شبکه­ها بر سایر فعالیتها کم بوده است.

همچنین میانگین ارزیابی اثربخشی از نظر پاسخگویان برابر با 4 می­باشد که نشان می­دهد اثربخشی بالاتر از حد متوسط است.

جدول شماره5. رابطه بین ویژگیهای فردی با شاخص میزان سواد رسانه­ای

یافته­ها در رابطه با تفاوت میانگین سواد رسانه­ای دانشجویان برحسب جنس نشان داد سطح معنی­داری 0.036 بوده، بنابراین تفاوت میانگین سواد رسانه­ای برحسب جنس معنی­دار است. بدین معنی که سطح سواد رسانه­ای دانشجویان زن بیشتر از مردان است.

همچنین یافته­ها در زمینه تفاوت میانگین سطح سواد رسانه­ای دانشجویان برحسب سن نشان داد که سطح معنی­داری 0.228 بوده ، بنابراین سواد رسانه­­ای گروه­های مختلف سنی چندان متفاوت مشاهده نشده است.

نتایج در رابطه با تفاوت میانگین سواد رسانه­ای دانشجویان بر حسب مقطع تحصیلی نشان داد؛ سطح معنی­داری0.021 است.  بنابراین، میانگین سطح سواد رسانه­ای برحسب مقطع تحصیلی معنی­دار است. آزمون توکی نیز نشان داد که تفاوت میانگین در مقطع کارشناسی با سایر مقاطع (کارشناسی ارشد و دکترای)  معنی­دار بوده است.

یافته­ها درباره تفاوت میانگین سواد رسانه­ای برحسب دانشگاه محل تحصیل نشان داد سطح معنی داری0.223 بوده است. بنابراین، تفاوت میانگین سواد رسانه ای در بین دانشجویان برحسب دانشگاه معنی دار نیست.

جدول شماره6. رابطه بین ویژگیهای فردی با میزان استفاده

نتایج نشان می­دهد بین زنان و مردان دانشجو از حیث میزان استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی تفاوت معناداری وجود ندارد. یافته­ها بیانگر آن است رابطه معناداری بین سن و میزان استفاده (گذراندن وقت در شبکه­های مجازی) وجود دارد. به طوری­که با بالا رفتن سن میزان استفاده و حضور در شبکه­های مجازی کاهش پیدا می­کند به عبارت دقیق­تر افراد کم سن و سال­تر بیشتر وقت خود در این شبکه­ها می­گذرانند.

یافته­ها نشان­دهنده رابطه بین مقطع تحصیلی دانشجویان و میزان گذراندن وقت در شبکه­های مجازی است. به گونه­ای که میزان استفاده در مقطع کارشناسی بیش از سایر مقاطع تحصیلی است و با افزایش سطح تحصیلات، میزان استفاده نیز کاهش پیدا می­کند.

همچنین یافته­ها بیانگر آن است؛ بین میزان استفاده و حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی و دانشگاه محل تحصیل رابطه معناداری وجود دارد. آنچنان­که جدول فوق نشان می­دهد دانشجویان دانشگاه­های علامه طباطبایی و شهید بهشتی نسبت به سایر دانشگاه­های مورد مطالعه بیشتر وقت خود را در شبانه­روز در این شبکه­ها می­گذرانند.

جدول شماره7. رابطه بین ویژگیهای فردی با شاخص تاثیرگذاری

یافته­ها در رابطه با تفاوت میانگین ارزیابی تاثیرگذاری حضور دانشجویان در شبکه­های اجتماعی مجازی بر حسب جنس نشان داد سطح معنی­داری 0.721 بوده، بنابراین تفاوت میانگین تاثیرگذاری برحسب جنس معنی­دار نیست. نتایج حاصله بیانگر آن است که ارزیابی دانشجویان زن با مردان از تاثیرگذاری حضور در شبکه­ها بر سایر وجوه زندگی تقریباً یکسان است.

همچنین یافته­ها در زمینه تفاوت میانگین ارزیابی تاثیرگذاری در میان دانشجویان بر حسب سن نشان داد که سطح معنی داری 0.769 بوده، بنابراین تفاوتی از این لحاظ در میان گروه­های مختلف سنی مشاهده نشده است. نتایج در رابطه با تفاوت میانگین تاثیرگذاری استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی بر حسب مقطع تحصیلی نشان داد؛ سطح معنی داری0.062 است. بنابراین، میانگین از این لحاظ برحسب مقطع تحصیلی معنی­دار نیست.

یافته­ها درباره تفاوت میانگین شاخص تاثیرگذاری برحسب دانشگاه محل تحصیل نشان داد سطح معنی­داری0.016 بوده است. بنابراین بين دانشگاه محل تحصیل و ميزان ارزیابی تاثیرگذاری از لحاظ آماری تفاوت معناداری وجود دارد. به این معنی که ارزیابی­ها از لحاظ تاثیرگذاری استفاده از شبکه­ها در میان دانشجویان دانشگاه­ها، متفاوت مشاهده می­شود. آزمون تعقیبی توکی نیز نشان داد که تفاوت معنی­دار از این لحاظ  بین این پنج دانشگاه وجود دارد.

جدول شماره8. رابطه بین میزان استفاده از شبکه­های اجتماعی مجازی با شاخص سواد رسانه­ای

نتیجه آزمون میان میزان حضور در شبکه­های اجتماعی مجازی و شاخص میزان سواد رسانه­ای نشان دهنده سطح معنی داری1.587  بوده است. بنابراین تفاوت معناداری در میزان گذراندن وقت در این شبکه­ها و میزان سواد رسانه­ای مشاهده نشده است. 

بحث و نتیجه گیری:

پژوهش حاضر به بررسی وضعیت سواد رسانه­اي دانشجویان در تعامل با شبکه­های اجتماعی مجازی پرداخته است. انتظار می­رود همانگونه که دانشجویان، سطح عالی از آموزش را نسبت به سنین پایین­تر تجربه می نمایند و یا نسبت به سنین بالاتر دارای آگاهی بیشتری هستند، و یا تعدد و تنوع استفاده از رسانه­های اجتماعی مجازی سطح سواد رسانه­ای بالاتری را برای این قشر فرهیخته به وجود آورد. اما نتایج این امر را تایید نمی­کند.

تجزیه و تحلیل داده­ها حاکی است که میزان سواد رسانه­ای دانشجویان در تعامل با شبکه­های اجتماعی مجازی در حد متوسط بوده است و  میزان استفاده (گذران وقت در شبکه­های اجتماعی مجازی) با میزان سواد رسانه­اي ارتباط مستقیم نداشته است. به این معنا که دانشجویانی که بیشتر وقت خود را در این شبکه­ها می­گذرانند دارای سواد رسانه­ای بالاتری نیستند. براساس نظریه کاشت یا پرورش، میزان استفاده از رسانه و واقعیت پنداري محتواي رسانه­هاي مورد استفاده بر سواد رسانه­اي دانشجو مؤثر است در واقع نظریه پرورش با تعیین میزان و نوع برنامه­هاي مورد استفاده از رسانه­ها، میزان تأثیر را مطالعه می­کند تا به ساز و کار و نحوه تأثیر دست پیدا کند. اما نتایج حاصل از این مطالعه نشان می­دهد که در خصوص شبکه­های اجتماعی مجازی این نظریه صدق نمی­کند و الزاماً با استفاده بیشتر شاهد افزایش سواد رسانه­ای نخواهیم بود.

آزمون تفاوت میانگین­ها نشان می­دهد بین متغیر جنس با شاخص میزان سواد رسانه­ای رابطه وجود دارد، به طوری که زنان دارای سواد رسانه­ای بالاتر نسبت به مردان هستند. همچنین بین مقاطع تحصیلی از نظر سواد رسانه­ای تفاوت معناداری وجود دارد به گونه­ای که دانشجویان کارشناسی علی رغم مصرف رسانه­ای بیشتر دارای سواد رسانه­ای پایین­تری هستند. این مطلب بدین معناست که امتداد طولی استفاده از این رسانه­ها باعث بالا رفتن سطح آگاهی و سواد رسانه­ای است. چرا که در مقاطع بالاتر و بالتبع آن سن بیشتر، تجربه­های استفاده از رسانه­های جدید مجازی یا شبکه­های اجتماعی مجازی باعث گردید تا مضار و منافع آن برای استفاده کنندگان عیان گردد. این بدان معناست که آموزش استفاده و یا مکانیزم ارتقای سواد رسانه­ای را تنها بر شانه­های کاربر دانشجو قرار داده­ایم. لذا ضروری است بازاندیشی جدی در سیاستگذاری این زمینه را داشته باشیم.

نتیجه دیگر این تحقیق نشان داد رابطه معناداری بین متغیرهای زمینه­ای (سن، مقطع تحصیلی و دانشگاه محل تحصیل) و میزان استفاده (گذراندن وقت در شبکه­های مجازی) وجود دارد. به طوری­که با بالا رفتن سن میزان استفاده و حضور در شبکه­های مجازی کاهش پیدا می­کند، همچنین میزان استفاده در مقطع کارشناسی بیش از سایر مقاطع تحصیلی است و با افزایش تحصیلات، میزان استفاده نیز کاهش پیدا می­کند. همین طور بین میزان استفاده و حضور در شبکه­های مجازی و دانشگاه محل تحصیل رابطه معناداری وجود دارد. دانشجویان دانشگاه­های علامه و شهید بهشتی نسبت به سایر دانشگاه­های مورد مطالعه بیشتر وقت خود را در شبانه­روز در این شبکه­ها می­گذرانند. 

نتیجه دیگر این تحقیق که به میزان تاثیرگذاری شبکه­های اجتماعی مجازی پرداخته است بیانگر آن است تفاوت میانگین تاثیرگذاری حضور در شبکه­ها بر سایر بخش­ها و فعالیت­های زندگی برحسب جنس معنی­دار نیست به طوری که ارزیابی دانشجویان زن با مردان در این زمینه تقریباً یکسان است.  همین طور تفاوتی از این لحاظ در میان گروه­های مختلف سنی مشاهده نشد و میانگین ارزیابی تاثیرگذاری برحسب مقطع تحصیلی معنی­دار نیست.  این در حالی است که بين دانشگاه محل تحصیل و ميزان ارزیابی از تاثیرگذاری حضور در شبکه­ها بر سایر بخش­ها و فعالیت­های زندگی از لحاظ آماری تفاوت معناداری وجود دارد. به این معنی که ارزیابی­های متفاوتی از تاثیرگذاری در میان دانشجویان دانشگاه­های متفاوت مشاهده می­شود.

با شیوع و فراگیر شدن رسانه­های مجازی به نظر می­رسد با استفاده از پرورش تفکر انتقادی در قالب سواد رسانه­ای می­توان تاثیرگذاری این شبکه­های جدید مجازی را در اختیار کنشگران، کاربران و مخاطبان قرار داد تا آگاهانه و منتقدانه پیام­های این رسانه مجازی را استفاده و پردازش کنند.  بنابراین در این برهه زمانی بسیار بیش از پیش ضرورت سواد رسانه­ای احساس نیاز می­شود و لازم است تمهیدات جدی­تر و مهم­تری در این خصوص در پیش گرفته شود. آنچه به نظر می­رسد سیاستگذاری و سرمایه­گذاری برای فراگیر شدن تفکر انتقادی و هوشمندانه نسبت به رسانه­ها، هزینه بسیار کمتری هم از جهت مادی و هم از جهت معنوی به جای روش­های کوتاه­مدت همانند فیلترینگ را در برخواهد داشت. تجربه­های بشری نیز حاکی از آن است که بالارفتن سطح سواد رسانه­ای اثرات و تبعات بلندمدتی را خواهد داشت.   

منابع و مآخذ:

استرکی، اکبر(1391) شبکه­های اجتماعی مجازی، فصلنامه جامعه اطلاعاتی، سال چهارم، شماره اول، صص43-83

اعزازي، شهلا (1379) تصویر خانواده در برنامه­هاي کودك سیما، واحد ارزشیابی اداره کل پژوهش­هاي سیما، تهران.

ایرانپور، پرستو (1388) میزان سواد رسانه­اي و نقش آن در استفاده از رسانه­هاي تعاملی، پایان­نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده علوم اجتماعی.

بصیریان جهرمی ، حسین؛ حقگویی، حسن و صوفی، محمد رشید) 1389 (در آمدی به سواد رسانه ای و تفکر انتقادی، فصلنامه رسانه، 17 (4).صص 33-50.

تامن، الیزابت(1380) مهارت­ها و راهبردهاي آموزش رسانه اي، ترجمه حسن نورایی بیدخت، تهران: مرکز تحقیقات کامپیوتري علوم اسلامی.

تقی زاده، عباس(1390 (مطالعه عوامل مؤثر بر رژیم مصرف رسانه ای دانش آموزان دبیرستانی شهر کرمان، پژوهشگران فرهنگ، 9(28)، 163-191

سورین، و. و تانکارد، ج. (1381) نظریه­های ارتباطات، ترجمه  علیرضا دهقان، تهران: موسسه انتشارات و چاپ

سورین، ورنر وتانکارد، جیمز(1384) نظریه­هاي ارتباطات، ترجمه علیرضا دهقان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران

شاهرخ اسکوئی، زهره(1387 ) بررسی سطح سواد رسانه­ا­ي دانشجویان (مقایسه سواد رسانه­اي دانشجویان دانشکده فنی- مهندسی و علوم اجتماعی دانشگاه تهران)، پایا­ن­نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات، دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده علوم اجتماعی.

عباسی قادي، مجتبی و خلیلی کاشانی، مرتضی (1390) تاثیر اینترنت بر هویت ملی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردي

فکوهی، ناصر (1390) تاریخ اندیشه و نظریه هاي انسان شناسی، تهران: نشر نی

نصیري، بهاره، (1386) ، میزان بررسی نظرات متخصصان علم ارتباطات پیرامون سواد رسانه اي در جامعه، پایان نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال.

هرمز، مهرداد (1379) مقدمه اي بر نظریات و مفاهیم ارتباط جمعی، تهران: انتشارات فاران

Adolescents impressions of antismoking media literacy education. Health Education

Culver Sherri H; Jacobson Thomas (2012). Media literacy and its method to encourage civic engagement 2012;XX(39): 73-80.

Hobbs ,Renee& Richard Frost(2003),"Measuring the Acquisition of Media –literacy Skills" www.ldt.stanford.edu/~pworth/papers/effectiveness-medialit.doc

Piscina, T. Ramirez de la, Basterretxa J. I, Jimenz E. Report about the media literacy situation

Potter, W. J .(1998). Media Literacy. Sage Publication, Inc. p.3.

Primack, Brian A;Fine, Danielle; Yang, Christopher, K; Wicket, Dustin, Zickmund, Susan. Adolescents impressions of antismoking media literacy education. Health Education Research 2009; 24(4): 608-621.